*संगीतच्या दुनियेचा जादूगार राहुल देव बर्मन उर्फ पंचमदा*
(यशवंत हरणे, धुळे)
हिंदी चित्रपट क्षेत्रातील संगीत चा जादूगर म्हणून राहुल देव बर्मन यांना ओळखले जाते .घरात सचिनदेव बर्मन यांच्या रूपाने संगीताचा वारसा असताना त्यांनी आपली स्वतःची शैली विकसित केली. जी आजही सिने रसिकांच्या स्मरणात आहे. गेली अनेक दशके आर डी बर्मन तथा राहुल देव बर्मन यांनी पंचमदा नावाने मिळवलेली ओळख प्रेक्षकांच्या मनात कोरली गेली.27 जून 1939 रोजी त्यांचा जन्म कोलकाता येथे झाला होता.
राहुल देव बर्मन यांना पंचम म्हणुन जास्त ओळखले जाते. प्रसिद्ध संगीतकार सचिनदेव बर्मन हे त्यांचे वडील असुन त्यांच्याकडे त्यांनी सहाय्यक म्हणून काम करत असतानाच संगीतकाराची कारकिर्द सुरू केली. स्वतंत्रपणे संगीत दिलेला त्यांचा पहिला चित्रपट म्हणजे छोटे नवाब हा आहे.
संगीतकार सचिनदेव बर्मन १९४४ साली कलकत्त्याहून मुंबईत आले. त्यावेळी राहुलदेव पाच वर्षांचे होते. मात्र, चित्रपटसृष्टीत जम बसेपर्यंत कुटुंबाला येथे ठेवण्यात अर्थ नाही, या निर्णयापर्यंत सचिनदेव आले आणि त्यांनी माय-लेकांना पुन्हा कलकत्त्याला धाडले. कलकत्त्यात लहानाचा मोठा झालेल्या राहुलदेवला अभ्यासात कधीच रस नव्हता. त्याचा दिवस सायकल चालवणे, पोहणे, मित्रांसोबत भटकणे यातच संपत असे. कुठेही न शिकता त्याने माऊथ ऑर्गनवर प्रभुत्व मिळवले. वेळ काढून कलकत्त्यात येणारे सचिनदेव मुलाच्या करामती पाहून काळजीत पडत. हा मुलगा तर फारच उनाड झाला आहे, मोठेपणी तो काय करणार, असा त्यांचा नेहमीचा सूर असे. सचिनदांचा हा दृष्टिकोन राहुलदेवच्या शाळेतील बक्षीस समारंभामुळे बदलला. या कार्यक्रमात सचिनदेवांच्या प्रमुख उपस्थितीत राहुलने व्यासपीठावरून माऊथ ऑर्गन सफाईदारपणे वाजवून दाखवला. दुसऱ्या दिवशी सचिनदेवांनी त्याला विचारले, पुढे काय करायचे ठरवले आहेस, यावर ‘मला तुमच्यापेक्षा मोठा संगीतकार व्हायचे आहे’ हे राहुलचे उत्तर सचिनदेवांसाठी अनपेक्षित होते.
या प्रसंगानंतर सचिनदेवांनी राहुलला प्रथम ब्रजेन विश्वास यांच्याकडे तबला व पुढे उस्ताद अली अकबर खान यांच्याकडे सरोद शिकण्यासाठी धाडले. त्यानंतर राहुलदेवने दाखवलेला झपाटा विलक्षण होता. वयाच्या १६व्या वर्षी मुंबईत दाखल झालेला राहुल लगेचच वडिलांचा साहाय्यक म्हणून काम करू लागला. एवढेच नव्हे तर त्या वयात त्याने स्वरबद्ध केलेल्या ‘ए मेरी टोपी पलटके आ’ (फंटूश) आणि ‘सर जो तेरा चकराए’ (प्यासा) या चालींचा सचिनदेवांनी उपयोग केला. सचिनदेवांचा भर लोकगीतांवर तर राहुलदेवांना कोणताही संगीतप्रकार वर्ज्य नव्हता, साहजिकच ‘चलती का नाम गाडी’ या चित्रपटापासून पंचमच्या करामतीमुळे सचिनदेवांच्या गाण्यांची शैली कमालीची बदलली.
सचिनदांनी नाकारलेला ‘भूत बंगला’ हा चित्रपट त्याला मिळाला, परंतु मेहमूदने त्यापूर्वी ‘छोटे नबाब’ची निर्मिती सुरू केली. आणि तो राहुलदेव बर्मन यांचा पहिला सिनेमा ठरला. ‘आराधना’च्या गाण्यांच्या निर्मितीत पंचमचा सिंहाचा वाटा असूनही त्या गाण्यांच्या तबकड्यांचे अनावरण सचिनदेवांच्या निवासस्थानी झाले, तेव्हा राहुलचे कोणीही कौतुक केले नाही, पूर्ण कार्यक्रमभर तो एका कोपऱ्यात उभा होता. स्वतंत्रपणे संगीत देण्याची हीच वेळ आहे, या निर्णयापर्यंत तेव्हा तो आला.
वडील आणि मुलगा आता स्पर्धक झाले. पंचम एकेक शिखर सर करत असताना सचिनदेव मात्र झाकोळले जाऊ लागले. ‘१ ऑक्टोबर १९७४, या सचिनदेवांच्या वाढदिवसाच्या रात्री न चुकता घरी फेरी राहुलदेव रात्री अकरा वाजता घरी पोहोचलो. दाराची बेल वाजवणार तोच माझ्या कानावर ‘आप की कसम’ आणि ‘अजनबी’ या चित्रपटांतील गाणी पडली. वडील माझी गाणी ऐकतायत हे कळल्यानंतर राहुलदेवांनी संकोचून बाहेरच थांबणे पसंत केले. गाण्यांचा आवाज थांबल्यानंतर ते. घरात शिरले. त्यानंतर सचिनदेव म्हणाले, ‘पंचम माझ्यापेक्षा मोठा संगीतकार झाला आहे हे मी मान्य करतो, असा मुलगा लाभणे ही भाग्याची गोष्ट आहे. गुणवत्तेच्या कसोटीवर मुलगा वडिलांपेक्षा श्रेष्ठ ठरत असेल तर त्यासारखी आनंदाची गोष्ट नाही’ असे ते म्हणाले.
पंचम यांनी बहारों के सपने, चंदन का पालना, पडोसन, वारीस, प्यार का मौसम, कटी पतंग, अमर प्रेम, बुढ्ढा मिल गया, कारवाँ, हरे राम हरे कृष्ण, शोले, रामपूर का लक्ष्मण, आंधी, यादों की बारात, हम किसीसे कम नही, गोलमाल अशा जवळजवळ 331 चित्रपटांना त्यांनी संगीत दिले, आर. डी. बर्मन यांनी हिंदी चित्रपटात पाश्चात्य हिप्पी धाटणीचे संगीत असे आणले आणि लोक‍िप्रिय केले, त्याचप्रमाणे शास्त्रीय ढंगातील त्यांची गाणीही तितकिच लोकप्रिय झाली.
पंचमदा यांनी वेगवेगळ्या पद्धतीच्या ध्वनींचा त्यांच्या गाण्यांमध्ये वापर केला. विशेष म्हणजे ही सर्व गाणी कमालीची यशस्वी झाली.
‘यादों की बारात’ चित्रपटातील ‘चुरा लिया है तुमने’ हे गाणे तयार करण्यासाठी पंचमदा यांनी काचेचा वापर केला. ‘जमाने को दिखना है’ चित्रपटातील ‘होगा तुमसे प्यारा कौन’ या गाण्यात ट्रेनचा आवाज तयार करण्यासाठी सॅन्ड पेपरचा वापर केला होता.
‘खुशबू’ चित्रपटातील ‘ओ मांझी रे’ या गाण्यासाठी पिठाच्या गिरणीतून येणारा आवाज गावाची अनुभूती आणायचा होता. त्यासाठी सोडा वॉटरच्या दोन बाटल्या आणल्या होत्या.
गुलजार यांच्या ‘किताब’ चित्रपटातील ‘मास्टरजी की चिठ्ठी’ या गाण्यात शाळेच्या बेंचचा वापर करण्यात आला होता. वास्तविक या गाण्याच्या चित्रीकरणात मुलांना वर्गात गाताना दाखवायचे होते आणि गाताना मुलांनी शाळेच्या बाकावर थाप मारली. हे लक्षात घेऊन पंचमदा यांनी त्यांच्या ऑर्केस्ट्रामध्ये शाळेचे बेंच वाजवले. ‘शोले’ चित्रपटातील ‘मेहबूबा-मेहबूबा’ गाण्यासाठी पंचम दा यांनी अर्ध्या भरलेल्या बाटलीच्या टोकावर फुंकून काढलेला आवाज वापरला होता. पंचम दा यांनी असे अनेक प्रयोग केले, म्हणूनच त्यांना संगीताचे शास्त्रज्ञ म्हटले जाते.1988 मध्ये आरडी बर्मन यांना हृदयविकाराचा झटका आला. त्यानंतर त्यांच्यावर लंडनमध्ये उपचार सुरू होते. उपचारादरम्यान बर्मन यांनी अनेक सूर रचले. सुरांच्या या राजाने 4 जानेवारी 1994 रोजी या जगाचा निरोप घेतला.
